اولین جلسه شورای سیاست‌گذاری «شانزدهمین جشنواره بین‌المللی پژوهش فرهنگی» دوشنبه ۱۹ تیر ۱۴۰۲ با حضور محمدمهدی اسماعیلی؛ وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی و رئیس شورای سیاست‌گذاری جشنواره، در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار ‌شد.

اعضای حاضر در این جلسه، قاسم زائری (رئیس پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات)، سید مجید امامی (دبیر شورای فرهنگ عمومی)، علیرضا معاف (معاون قرآن و عترت)، سید محمد هاشمی (معاون حقوقی، امور مجلس و استان‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)، یاسر احمدوند (معاون امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)، سید مجید شاه‌حسینی (رئیس فرهنگستان هنر)، سید محمد مقیمی (رئیس دانشگاه تهران)، سیده راضیه یاسینی (عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات)، حجت‌الاسلام محمدمهدی ایمانی پور (ئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی)، فرشاد مهدی‌پور (معاون امور مطبوعاتی و اطلاع‌رسانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)، فاطمه قاسم‌پور (عضو هیئت‌علمی پژوهشکده تحقیقات زن و خانواده)، محمد رحمتی (مدیرکل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی راهبردی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)، محمدحسین ساعی (عضو هیئت‌علمی دانشگاه صداوسیما)، حجت‌الاسلام محمدحسین هاشمیان (عضو هیئت‌علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع))، سجاد صفارهرندی (دبیر علمی جشنواره) و مصطفی حسینی (نماینده معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری) بودند.

در این جلسه محمدمهدی اسماعیلی با بیان اینکه باید هویت روشنی برای شانزدهمین دوره جشنواره پژوهش فرهنگی در نظر بگیریم، اظهار داشت: باید قائل به حد فاصل روشنی با کارهای متناظر باشیم. در معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دو کار عمده با عناوین «جایزه جلال» و «جایزه کتاب سال» برگزار می‌شود که معتبر و جاافتاده هستند. مسیر جشنواره هم به هرحال شروع شده و ما آن را ادامه می‌دهیم؛ البته مقید به ادامه همان موضوعات سابق نیستیم و باید آن‌ها را در مقتضیات زمانی و مکانی خاص خود ببینیم.

ایشان با تأکید بر نگاه به «مسائل» از منظر حکمرانی، افزود: در برگزاری این جشنواره حتماً باید نگاه حکمرانی و منظر یک دستگاه اجرایی، لحاظ و از رفتن به سمت برگزاری صرف برنامه‌ها در هفته پژوهش، دوری شود. «مسائل» ما باید موردتوجه قرار گیرند؛ به همین دلیل نیاز است دسته‌بندی روشنی از آن‌ها صورت گیرد. با مسائل زیادی در حوزه فرهنگی مواجه هستیم که یکی از آن‌ها در زمینه «مصرف فرهنگی» است. امروز مصرف فرهنگی در کشور، مسئله است. مطابق پیمایش انجام‌شده متقن، مصرف فرهنگی جوانان ۱۵ تا ۲۵ سال، ۹۲ درصد موسیقی و ۷۴ درصد، بازی‌های یارانه‌ای است و مصرف کتاب علی‌رغم اهتمامی که در این حوزه شده، به‌شدت پایین است. فناوری‌های نوین نیز، مسئله عمده است. این مقوله مسائلی را در آینده ایجاد خواهد کرد که امروز طلیعه‌های آن در حوزه فرهنگ و هنر، نگران‌کننده است.

وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی سه حوزه فرهنگ، هنر و ارتباطات را مقسم اصلی تقسیم‌بندی موضوعی این جشنواره دانست و درباره چگونگی این جشنواره گفت: این سه حوزه با توجه به نام پژوهشگاه، می‌تواند مقسم موضوعات در جشنواره پژوهش فرهنگی باشد که ذیل آن، موضوعات، طبقه‌بندی شوند. جایگاه بخش بین‌المللی جشنواره هم باید روشن و مجوزهای لازم گرفته شوند. این جشنواره نباید صرفاً معطوف به جایزه باشد؛ بلکه باید به‌نحوی باشد تا افراد برای آن رغبت داشته باشند. همچنین افرادی باید در این جشنواره باشند که بتوانند با رویکرد ما و مسئله‌محورانه به پرسش‌ها پاسخ دهند. مسائل مبتلابه ما در حوزه فرهنگ، مانند دیپلماسی فرهنگی، صنایع خلاق فرهنگی، حضور در بازارهای بین‌المللی فرهنگ و هنر و ...، نیازمند پژوهش هستند. با توجه به این موضوع، باید بتوانیم در رونمایی از دستاوردهای جشنواره، مابه‌ازاهای روشنی را ارائه دهیم. این جشنواره باید هم چتر بزرگی برای دربرگیری باشد و هم، توانایی هدایت پژوهش‌ها به کانال‌هایی را داشته باشد تا بتواند مسائل حکمرانی فرهنگی را حل کند. باید این کار را در شبکه‌های فعال بین‌المللی معرفی و برای آن مابه‌ازا بگیریم. رایزن‌های فرهنگی در خارج کشور، یکی از این شبکه‌ها هستند؛ البته باید بخش‌های دیگری را هم فعال کنیم.

در ادامه قاسم زائری از اهم اهداف برگزاری جشنواره بین‌المللی پژوهش فرهنگی سخن گفت و تصریح کرد: از اهم اهداف برگزاری این جشنواره می‌توان به مواردی چون تقویت «فرهنگ پژوهش»، زمینه‌سازی برای انجام پژوهش‌هاي فرهنگي کاربردی مرتبط با زمینه‌های فعالیت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي و نیازهای فرهنگی جامعه،كمك به تبيين اهميت پژوهش‌های فرهنگی در فرآيند برنامه‌ريزي و سياست‌گذاري‌هاي محلي و ملي، اشاره کرد.

ایشان با اشاره به اقدامات صورت‌گرفته فعلی در برگزاری این جشنواره، ادامه داد: بازنویسی آیین‌نامه جشنواره و دریافت تاییدیه وزیر ارشاد، بازسازی نشان جشنواره، طراحی پوستر جشنواره، ایجاد سایت اختصاصی جشنواره، تغییر عنوان جشنواره به جشنواره بین‌المللی پژوهش فرهنگی (حذف واژه سال)، صدور احکام اعضای شورای سیاست‌گذاری، دبیر جشنواره و دبیر علمی، ازجمله این اقدامات بوده است.

رئیس پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، در پایان به بخش‌های اصلی و گروه‌های علمی تعیین‌شده برای این جشنواره نیز اشاره و خاطرنشان کرد: این جشنواره بخش‌های مختلف «اصلی»، جوان (پژوهشگران کمتر از ۳۵ سال را شامل می‌شود)، زنان، پژوهشگر پیشکسوت و پژوهشگر برتر استانی را شامل می‌شود. گروه‌های علمی نیز مشتمل بر پژوهش نظری فرهنگ، سیاست‌گذاری فرهنگی، مدیریت و سازمان‌های فرهنگی، تاریخ فرهنگی، مسائل و آسیب‌های فرهنگی، پژوهش فرهنگی جهان اسلام، قلمروهای فرهنگ (دین، خانواده، هویت، ...)، صنایع خلاق و فرهنگی، پژوهش ادبی و زبان فارسی و پژوهش کودکی و نوجوانی، است.

محمدحسین ساعی در این جلسه با اشاره به سرفصل‌های جشنواره گفت: بهتر است سرفصل‌هایی متناسب با معاونت‌های وزارت فرهنگ و ارشاد، مسائل مبتلابه دولت در برنامه هفتم توسعه مثل هوش مصنوعی، حکمرانی فرهنگی در تلفیق با سیاست‌گذاری فرهنگی و حوزه مستقل هنر، اضافه تا این جشنواره به‌صورت هرچه کامل‌تر برگزار شود.

فرشاد مهدی‌پور به ارائه پیشنهاداتی در خصوص بخش‌ها و گروه‌های علمی این جشنواره پرداخت و اذعان کرد: در حال حاضر جشنواره، یک بخش اصلی و ۴ بخش قشری (جوان، زنان، پیشکسوت و استانی) دارد که بهتر است این چهار بخش، ذیل بخش اصلی تعریف شوند؛ چون بخش اصلی هم می‌تواند هر چهار گروه را در درون خود داشته باشد. برخی عناوین مانند هنر در گروه‌های علمی وجود ندارد. به غیر از سال ۸۳، در دوره‌های قبلی این جشنواره، همواره یکی از عناوین ثابت بوده که زیرعنوان‌هایی داشته‌اند. این عناوین از عنوان پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات گرفته می‌شد اما در طرح این دوره، عناوین مستقلی وجود ندارد. لازم است حوزه رسانه هم مستقلاً دیده شود.

سیدمحمد مقیمی نیز پیشنهادات خود را در قالب دستیابی به تمدن نوین اسلامی، سبک زندگی ایرانی اسلامی و توجه به اخلاق ارائه داد و گفت: محورهای موجود، بخش عمده‌ای از پژوهش حوزه فرهنگ را شامل می‌شود؛ اما برخی محورها کمتر در قلمرو این جشنواره می‌گنجند. برخی از موضوعات مانند دستیابی به هدف نهایی تمدن نوین اسلامی که در بیانیه گام دوم به آن اشاره شده، می‌تواند به‌عنوان محور اصلی مورتوجه قرار گیرد که در این بخش، نادیده گرفته شده است. این محور می‌تواند کاربردی و در راستای فرمایشات مقام معظم رهبری نیز باشد. درباره سبک زندگی ایرانی اسلامی و مؤلفه‌ها و چالش‌های آن قبلاً کارهایی شده است. این جشنواره می‌تواند به این سوالات پاسخ دهد تا آسیب‌های سبک زندگی ایرانی اسلامی شناسایی و رفع شوند. اخلاق نیز به‌عنوان جوهره فرهنگ تلقی می‌شود. ما همواره از توجه به اخلاق عام و اخلاق اسلامی غفلت کرده‌ایم؛ لذا باید دید چگونه می‌توان مؤلفه‌های آن را گسترش داد که این جشنواره می‌تواند کمکی به ما در این مسیر باشد.

 تأکید بر پژوهش‌های عملیاتی و اجرای نتایج آن‌ها یا ارائه نظریه متناسب با شرایط بومی کشور در بخش پژوهش‌های بنیادی، از دیگر مواردی بود که او به‌عنوان وجه تمایز این جشنواره با جشنواره‌های دیگر مطرح کرد.

علیرضا معاف پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات را در چهارضلعی پژوهشگاه، اندیشگاه، دانشگاه و مهارتگاه، حد وسط نظام دانشگاهی و نظام اندیشگاهی دانست و افزود: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، نه تئوریکال صرف و نه میدان عملیاتی محض است. بنابراین ما از منظر پژوهشگاه وزارت ارشاد این جشنواره را برگزار می‌کنیم نه پژوهشگاه وابسته دانشگاه. این موضوع باید هم در گروه‌های علمی و هم سیاست‌های کلان این جشنواره موردتوجه قرار گیرد.

او با بیان اینکه باید مباحث سیاست‌گذاری فرهنگی را اولویت دهیم، ادامه داد: باید به سمت اسناد سیاست‌پژوهانه تجویزی برویم؛ باید از لایه توصیف و تحلیل رد شویم و از زاویه سیاست تجویزی به این کار بپردازیم. از این‌رو این پژوهشگاه به‌عنوان پژوهشگاهی حاکمیتی باید به لایه تجویز نزدیک شود و برای سامانه مسائل فرهنگی، پاسخ و راه‌حل دهد.

راهبردنگاری و پذیرش پژوهش‌های انضمامی، کاربردی و معطوف به میدان ازجمله مباحث دیگری بود که او به آن‌ها اشاره کرد.

یاسر احمدوند در ادامه ضمن اشاره به اهمیت تمرکز بر موضوعات مهم، با ارائه دو پیشنهاد گفت: تولیدات فرهنگی و هنری نیز می‌توانند نوعی پژوهش باشند. بنابراین شاید بازکردن و اندیشیدن به قالب‌های جدید فرهنگی و هنری، خالی از لطف نباشد. همچنین این جشنواره می‌تواند برخلاف برنامه‌های دیگر، فرصتی برای طرح سوالات مهم پژوهشی باشد. گاهی جمع‌آوری، تدوین و ارائه سوالات مهم پژوهشی، کار مهمی است که می‌تواند موردتوجه قرار گیرد.

محمد مهدی ایمانی‌پور در این جلسه بر اولویت تعیین نظام مسائل در ابتدای راه، تأکید و تصریح کرد: قبل از تعیین گروه‌های علمی، باید ابتدا نظام مسائل نوشته می‌شد تا مشخص شود هرکدام از این گروه‌ها قرار است کدام بخش نظام مسائل را پوشش دهد.

او در انتقاد از نحوه تقسیم‌بندی موضوعی گروه‌های علمی گفت: حوزه علمیه هم در موضوع و هم در ترکیب اعضای شورای سیاست‌گذاری، غایب است. همچنین علی‌رغم اشاره‌ای که در آیین‌نامه این جشنواره به کمک این برنامه به دیپلماسی فرهنگی شده است، در هیچ‌کدام از گروه‌های علمی به آن پرداخته نشده است.

محمدحسین هاشمیان با تأکید بر اهمیت مسئله‌محوربودن جشنواره، به ضرورت تمرکز بر یکی از مسائل اشاره کرد و گفت: اگر رویکرد این جشنواره مسئله‌محور است، می‌توان در عنوان اصلی آن، یکی از مسائل مبتلابه را انتخاب و تمرکز جشنواره را روی آن قرار داد. امروز چالش‌هایی در نسبت بین توسعه و فرهنگ و مسائل برنامه هفتم توسعه وجود دارد که با رویکرد تمرکز بر مسائل می‌توان به آن‌ها پاسخ داد. در صورت داشتن نگاه مسئله‌محور، می‌توان علاوه بر موضوع پیوند فرهنگ و توسعه، به مباحث دیگری همچون جنسیت، فناوری و فرهنگ نیز، پرداخت. لازم است در عرصه نظر و سیاست‌پژوهی به این موضوعات توجه شود.

او همچنین بر اهمیت نگاه رویکردی به دین، تأکید کرد و افزود: دو نگاه موضوعی و رویکردی به حوزه دین وجود دارد. داشتن نگاه موضوعی به دین کافی نیست و باید نگاه رویکردی به آن وجود داشته باشد و بر اساس آن، پژوهش‌ها دریافت شوند. برجستگی دین به‌مثابه موضوع در مباحث لازم نیست؛ می‌توان مطالعاتی از جنبه سیاست‌گذاری با رویکرد دینی داشت.

محمد رحمتی در اشاره به مشکلات افزودن بخش بین‌الملل به جشنواره اذعان کرد: ورود به فضای بین‌المللی در برگزاری برنامه‌ها، معمولاً مسائلی را در حوزه اجرایی ایجاد می‌کند؛ ازجمله اینکه معمولاً رقم جوایز برای برگزیدگان پایین و فضای رسانه‌ای آن‌ها برای صحبت، چالش‌برانگیز است. پیش از برگزاری برنامه نیز، شبکه اساتید موردنظر در کشورهای دیگر باید شکل گرفته باشد. اگر هدف در جشنواره، پرداختن به موضوعات فرهنگی و هنری ایران است، ضرورتی ندارد پژوهشگران کشورهای دیگر درباره آن اعلام نظر کنند. بخش بین‌الملل جشنواره موضوعیت ندارد و باید حذف شود.

سید مجید شاه‌حسینی از غیبت حوزه هنر در جشنواره سخن گفت و افزود: سیاست‌گذاری فرهنگ و هنر در مسئولیت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است؛ بنابراین باید از هنر به‌صورت مستقل نام برده و جایی برای آن تعریف شود.

در پایان سجاد صفارهرندی دبیر علمی جشنواره، در توضیح تکمیلی بستر برگزاری جشنواره و چرایی انتخاب محورهای آن گفت: این جشنواره در بستر کارهای موجود عرصه پژوهش علم انجام می‌شود؛ بنابراین مقام سفارش پژوهش نداریم. در هندسه پژوهش‌های موجود، باید برخی رویکردها را ارج نهاد و تقویت کرد. خلق قلمروی جدید، محل دیگری دارد که پروژه‌های پژوهشی می‌توانند این نقش را ایفا کنند. شش عنوان انتخاب‌شده برای این جشنواره اعم‌از نظریه فرهنگی، سیاست فرهنگی، مسائل فرهنگی، تاریخ فرهنگی و اداره فرهنگی، حالت دربرگیرندگی صوری دارند و چهار موضوع دیگر با توجه به پررنگ‌بودن مسائل جهان اسلام و نیز رویدادهای اخیر ایران، از باب سیاست محتوایی پیشنهاد شده‌اند. با این حال، نکات مطرح‌شده در این جلسه، مورد مداقه قرار خواهد گرفت.

گزارش از: بهاره رضایی