نشست نقد و بررسی کتاب «برآمدن ژانر خلقیات در ایران» با حضور ابراهیم توفیق، حسام ترکمان و سید مهدی یوسفی نویسندگان کتاب و رضا نجف‌زاده به عنوان منتقد، سه‌شنبه 26 آذر 98 در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.

به خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در ابتدای این نشست سید مهدی یوسفی به معرفی مسئله و رویکرد کتاب پرداخت و گفت: متن‌های بسیاری درباره ایرانیان صحبت می‌کنند اما همه این متون موضوع کار ما در این کتاب نبوده است. اولاً همه چیزهایی که درباره ایرانیان گفته می‌شود درباره خلقیات ایرانیان نیست. ممکن است درباره جغرافیای ایران باشد آن‌گونه که به‌عنوان نمونه در کتاب‌های کاتوزیان می‌توان مشاهده کرد. مسئله دوم این بود که ما نه با سخنان افواهی که با متون کار داشتیم و سومین مسئله هم این بود که با متونی سروکار داشتیم که سراسر به مسئله خلقیات ایرانیان می‌پردازند. متن‌های بسیاری هستند که بخش‌هایی از آنها به این موضوع اختصاص دارد اما ما با متنی کار داشتیم که هدف اصلی آن توضیح خلق ایرانی باشد.

یوسفی افزود: به نظر می‌رسد چند ویژگی خاص می‌توان برای خلقیات برشمرد که آن را از منش ملی و... جدا می‌کند. اول اینکه خلقیات درباره مسائل روزمره است. دومین اینکه خلقیات تکرارشونده هستند. در طول تاریخ می‌شود آنها را مشاهده کرد. سوم اینکه خلقیات قابل احصا هستند و می‌توان آنها را فهرست کرد. نکته بعدی این است که خلقیات قابل ارزشگذاری هستند. چه منفی و چه مثبت. آخرین خصلت ژانر خلقیات این است که تلاش می‌کند عالمانه به موضوع خلقیات بپردازد.

او همچنین گفت: ژانر خلقیات خاص ایران است. منظور این است که هیچ کشوری درباره خلقیات خودش حرف نمی‌زند. دوم اینکه خلقیات‌نویسی خصلت غیرمقایسه‌ای دارد. قابلیت تطبیق با خلقیات جای دیگری ندارد و می‌خواهد خود را به‌طور خاص توضیح دهد.

پس از یوسفی، حسام ترکمان یکی دیگر از نویسندگان کتاب به پیوند این اثر با مسئله روز و امکان‌هایی که برای ما فراهم می‌سازد پرداخت و گفت: در دوره‌های اخیر و از جمله در آثاری که پژوهشگاه... منتشر کرده است نقدهایی از قبیل متخصص نبودن، علمی نبودن و... به متون پیشین ژانر خلقیات وارد می‌آمده است. اما در عمل ما در آثار تازه هم با بازسازی همان گوهر پرورش نیافته ایرانی در رتوریکی جدید مواجه هستیم. به عبارت دیگر تا زمانی که ذیل این ژانر حرف می‌زنیم گویی درباره جنی که در جان ایرانی حلول کرده و تمام زندگی ایرانی را شکل داده است صحبت می‌کنیم.

او افزود: این ژانر مفصل‌بندی‌های معینی را با پروژه‌های سیاسی برقرار کرده است. پدید آمدن ژانر خلقیات و تراکم آن در دهه چهل نسبتی دارد با شکست جنبش نفت و همچنین آغاز انقلاب سفید. همین‌طور صورت‌بندی‌های متاخر این ژانر با شکست اصلاحات نسبتی دارد.

به گفته ترکمان: صورت متاخر ژانر خلقیات با پیگیری استراتژی‌های نولیبرال نسبت دارد. اگر سازمانی قرار است سوژه به هنجار را پرورش دهد یا نظام وظیفه، نگاهی به مقوله خود دارند به عنوان نیروی کار به شدت ارزان. نگاه ژانر خلقیات هم در دوره متاخر این است که اگر انسان ایرانی بتواند با کار کردن خودش هزینه خودش را تامین کند به انسانی متعادل تبدیل می‌شود.

پس از بیان سخنان دو تن از نویسندگان کتاب، نوبت به رضا نجف‌زاده عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی رسید تا به عنوان منتقد کتاب به بیان دیدگاه‌های خود بپردازد. او گفت: مفهوم ملت چهره‌ای ژانوسی دارد. در این چهره ژانوسی ملت از سویی عنصر قوام‌بخش دولت ملی است و از سویی جانور میل‌مند و یاغی است. در جوامعی نظیر جامعه ما این دوگانه مسئله‌ساز است. اینکه باید از این ملت حمایت کنیم یا آنکه باید به آن بتازیم؟

به گفته نجف‌زاده: چیزی که در این کتاب وجود دارد غفلت از سابقه سخن گفتن از ملت در کلام بزرگان اندیشه سنتی ایرانی است. فارابی از بهیمیون در برابر احرار سخن می‌گوید. به‌عبارتی تبار این ژانر را در متون کلاسیک فارسی هم می‌توان یافت و از سوی دیگر آنچنان که در این کتاب هم به آن پرداخته شده است ریشه این ژانر را در شرق‌شناسی می‌توان یافت. به گمان من در این کتاب ریشه‌های ایرانی ژانر نادیده گرفته شده است. ریشه‌هایی که در سنت‌ عرفان ایرانی هم می‌توان آن را مشاهده کرد.

این عضو هیئت علمی درباره خصوصیات کتاب برآمدن ژانر خلقیات در ایران گفت: کتاب هنوز هیات تالیفی یکپارچه پیدا نکرده و  نیازمند به تدوین مجدد است. به عنوان نمونه غیر از فصل‌های پنجم و ششم و هفتم که به نظر می‌رسد توفیق آنها را نوشته است، فصل‌های دیگر پراکنده‌هایی دارد که نیازمند بازسازی است تا انسجام متن برقرار شود. در متن اتصال‌ها به خوبی برقرار نمی‌شود. بخش اول کتاب را به پایان‌نامه‌های دانشگاهی فوری شبیه کرده است. این فصل دنبال کشف همبستگی صوری بین چیزهاست.

او افزود: بخش دوم نگاه باختینی به ژانر است که به نظر من اگر حذف شود هیچ آسیبی به اثر وارد نمی‌آید. این فصل مکالمه به عنوان یک مفهوم هنجاری را به صورتی توصیف‌گرایانه به کار می‌برد. متن اصلی کتاب هیچ ربطی به باختین ندارد. مسئله دیگر این است که تکرار در فقرات مختلف کتاب بسیار زیاد است. برای مثال در مقدمه تکرار می‌شود جمال‌زاده مهم است. تکرارها باعث شده است که دوباره موخره کتاب اختصاص پیدا کند به نقل‌قول از خلقیات‌نویسان. موخره جای نقل‌قول نیست.

به گفته نجف‌زاده: در متن کتاب آرام آرام با یک مدعای خزنده روبه‌رو می‌شویم که نقد خلقیات را پیوند می‌دهد به نقد اصلاح‌طلبی در ایران. در این کتاب ژانر خلقیات‌نویسی به گونه‌‎ای خلقیات‌نویسی راست، سلطنت‌طلب، دولت‌گرا و... فرومی‌کاهد. ولی گونه‌ای خلقیات‌نویسی چپ‌گرایانه هم وجود دارد که در کتاب نادیده گرفته شده است. آثار غیرآکادمیکی که بیشتر در کافه‌ها بروز می‌یابد تا آکادمی ولی پراهمیت هستند و باید به آنها نیز پرداخت. به‌عبارتی نظریه انتقادی این کتاب به موازین هنجارین آن پایبند نیست.

نجف‌زاده خلقیات‌نویسی را محدود به ایران ندانست و گفت: طیفی از آثار از اهل فضل و اساتید آکادمیک مانند الیاس کانتی تا آثار عامه‌پسند مانند بی‌شعوری خاویر کرمنت وجود دارد که همسنگ خلقیات‌نویسی هستند و نمی‌توان این گونه از آثار را خاص ایران دانست.

به اعتقاد او: به نظر می‌رسد علی‌رغم تسلط نویسندگان به مسئله ایران، عوامل ژئوپولتیکی و استلزامات تاریخی برآمدن خلقیات‌نویسی پایبند نیست. از دیگر خصوصیات دیگر کتاب غیاب امر ملی در کتاب است. فرض کتاب این است که چیزی به نام شخصیت ایرانی وجود ندارد. غیاب امر ملی در کتاب باعث می‌شود نظریه انتقادی اثر ناهنجاری شود. نظریه انتقادی کتاب همچنین فاقد نظریه دولت است. نظریه دولت نمودی از بدیل را فراهم می‌سازد و این بدیل غایت نظریه انتقادی است. همچنین در این کتاب مسئله دیگری غایب است. از دیگر غایبان کتاب مفهوم ایدئولوژی است. ساخته شدن و فربه شدن دولت جدید در ایران و موفقیت آن در دهه چهل و پنجاه همبسته ایدئولوژی‌هایی است که در بستر جامعه نمایشی عمل می‌کند. ولی مشخص نیست موضع کتاب درباره این ایدئولوژی چیست.

آخرین سخنران این نشست نیز ابراهیم توفیق بود که سخن خود را با بیان پیشینه‌ای از نوشته شدن کتاب آغاز کرد. به گفته توفیق: حدود 3 سال پیش به دعوت جوادی یگانه نشست هم‌اندیشی برگزار شد و من هم در آن جلسه نقدی به ژانر خلقیات وارد کردم و آقای جوادی یگانه لطف کردند و با وجود آنکه نقدهای من پروژه ایشان را هم هدف می‌گرفت خواستند مباحث من در قالب کتابی منتشر شود و در انجام پروژه‌ای که به این کتاب منتهی شد همراهی کردند

او در پاسخ به انتقادات نجف‌زاده به این موضوع پرداخت که انتظارات نجف‌زاده از کتاب زیاد است. این کتاب قرار نبوده به همه آنچه که در این حوزه مورد انتظار است پاسخ دهد.

توفیق همچنین در پاسخ به نقد نجف‌زاده درباره عدم پرداختن به آثار چپ‌گرایانه مرتبط با ژانر خلقیات گفت: ژانر خلقیات در ماهیت خود به غایت دست‌راستی و نخبه‌گراست. جنسی از نخبه‌گرایی که معتقد است ما خواسته‌ایم دولت-ملت بسازیم ولی همواره دچار نخبه‌کشی شده‌ایم.

او افزود: در هیچ لحظه از روند نوشتن کتاب، بحث ما بیرون از مسئله دولت نبود. تامل ما همواره این بود که چگونه فضای سخن را ذیل مقوله دولت تعریف کنیم بی‌آنکه خود این فضای سخن را به ابژه تبدیل کنیم.