نشست تخصصی «چشم‌انداز تئاتر در گستره فرهنگی انقلاب اسلامی (با تأکید بر مؤلفه‌های بیانیه گام دوم انقلاب)» هم‌زمان با چهل و سومین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، با حضور رحمت امینی (استادیار گروه هنرهای نمایشی دانشگاه تهران)، مهدی ‌حامدسقائیان (استادیار گروه کارگردانی و بازیگری دانشگاه تربیت مدرس) و مهرداد رایانی مخصوص (استادیار دانشکده هنر دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز) به دبیری محمود ترابی‌اقدم (کارشناس تئاتر) برگزار ‌شد.

در بخش اول این برنامه مهدی حامدسقائیان به نکات مورد تأکید مقام معظم رهبری در بیانیه گام دوم انقلاب اشاره و تصریح کرد: بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی، یکی از گفتارهای بسیار مهمی‌ست که مقام معظم رهبری در سال ۹۷ به مناسبت سالروز پیروزی انقلاب در ۲۲ بهمن خطاب به ملت ایران صادر کردند. ایشان در این بیانیه، ارزش‌های فرهنگی را به معنای روح یک ملت دانسته‌اند و با تأکید فراوان گفته‌اند که فرهنگ، ستون فقرات حیات یک ملت است. از نظر ایشان، هنر انقلابی و دینی باید ترویج‌دهنده ارزش‌های انسانی و اخلاق‌مدار باشد. نکته دیگر، اشارات متعدد ایشان به فرهنگ همراه با معنویت است که باید در هنرهای مختلف تجلی پیدا کند. گفتمان‌سازی ازجمله نکات دیگر موردتوجه ایشان است که در هر فعالیت فرهنگی و هنری، باید مورد توجه قرار گیرد.

او با بیان اینکه در این چند سال رفتار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به دلیل فقدان سیاست‌های مناسب به تئاتر ضربه زده است، درباره رویکردهای عمده‌ای که تئاتر در قالب آن‌ها می‌تواند ادامه حیات دهد، گفت: چهار رویکرد لیبرالیستی، عامی‌گرا، نخبه‌گرا و رویکرد مداخله‌گرا وجود دارد. مطابق تفکر لیبرالیستی باید هنر را آزاد بگذاریم و آن را به نگاه فرهنگ‌محور، تقلیل ندهیم. دیدگاه عامی‌گرا، قرار دادن فرهنگ در دسترس همه است که هم آثار مثبت و هم منفی دارد. مطابق رویکرد نخبه‌گرایی هم اعلام شد که نیاز به عده‌ای نخبه دارند که آثاری فاخر را برای مردم تولید کند. در رویکرد مداخله‌گر، نکته‌ای که حائز اهمیت است این است که هنر بدون دخالت دولت نمی‌تواند این گفتمان‌ها را پیاده کند. در این میان نوعی مداخله مثبت نیاز است همانطور که در تمام دنیا، نهادهای دولتی به تئاتر کمک می‌کنند و آن را رها نمی‌کنند. در این میان، باید به انگیزه‌های درونی هنرمندان توجه شود و تولید آثار هنری حالت دستوری و سفارشی پیدا نکند.

عضو هیأت‌علمی دانشگاه تربیت مدرس به فقدان تئاتر هنری انقلاب هم اشاره و خاطرنشان کرد: در تئاتر ایران به اندازه کافی به موضوع انقلاب پرداخته نشده است. دلیل آن هم نبود سیاست‌های فرهنگی مناسب بوده است. ما تئاتر را به هنر رویدادمحور تبدیل کردیم در حالی که باید جریان‌سازی کنیم؛ جریان تولید فکری و جریان تولید اثر ایجاد کنیم. تئاتر نمی‌تواند برده یک محتوا باشد. گفتمان‌هایی که داریم، می‌تواند محتواهای خوبی در تئاتر ایجاد کند که ضمن افزایش جریان تولید، میزان تولید آثار فاخر را هم افزایش دهد و مخاطبان بیشتری را جذب کند. مطابق آمار، فقط 2% مردم ایران مصرف‌کننده تئاتر هستند و این نشان‌دهنده این است که ما مخاطب تئاتر نداریم. بنابراین چطور می‌توانیم در گستره فرهنگی انقلاب، برای تئاتر جایگاه ایجاد کنیم وقتی خود تئاتر هنوز جایگاهی ندارد؟ لذا لازم است که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سیاست‌های جدیدی را تدوین کند که آثار ملموسی داشته باشد. ساختارهای فعلی نمی‌توانند کاری کنند. ساختار وزارت ارشاد و مرکز هنرهای نمایشی، پوسیده است؛ نه نیروی انسانی خوبی دارد و نه تولید علم و دانش و نه برنامه‌ریزی درستی در آن صورت می‌گیرد. گام دوم انقلاب، یعنی به‌کارگیری نسل جوان که بتواند تغییر ایجاد کند. لذا وزیر جوان با موقعیت خوبی که دارد، می‌تواند از این فرصت استفاده کند و ساختارها را تغییر دهد. مسئولان بهتر است در این زمینه مسئول باشند نه مدیر. باید از این نقدهای سازنده بهره بگیرند و از دوباره‌کاری‌ها پرهیز کنند. الگوهای انقلاب اسلامی بسیار ارزشمند هستند که در این میان ابزارهای زبانی می‌توانند ایجاد و نسل‌های قدیم و جدید را پیوند دهند. آن حرکتی که از وزارت ارشاد انتظار داریم، حرکتی انقلابی‌ست که اساس آن، همین نقد و تغییر ساختارهاست.

رحمت امینی سخنران دوم این نشست صحبت از بازتاب گفتمانی انقلاب اسلامی در تئاتر را منوط به صحبت از تئاتر و ویژگی‌های آن دانست و اظهار داشت: ابتدا باید ببینیم خود تئاتر چه ویژگی‌هایی دارد که می‌تواند بازتاب‌دهنده گفتمان انقلاب اسلامی باشد. تئاتر به نوعی مادر هنرهاست و سریع‌ترین بازتاب وقایع و موضوعات مبتلابه جامعه در تئاتر رخ می‌دهد. امروز هم با وجود انواع رسانه‌ها، تئاتر هم‌چنان کارکرد خود را حفظ کرده است و گفتمان‌های مختلف را بازتاب می‌دهد. در همین عمر چهل ساله انقلاب هم، موضوعات مختلفی به غیر از پیروزی انقلاب در این هنر بازتاب پیدا کرده است. بخشی از بازتاب انقلاب، در همین جشنواره تئاتر فجر تجلی یافت که تجلی‌گاه خوبی هم بود. تئاتر در این چند دهه سهم خود را در بازتاب گفتمان انقلاب اسلامی ادا کرده اما باید درباره دلیل کمرنگ شدن این بازتاب و وضعیت‌هایی که مسئولین و هنرمندان در آن نقش داشته‌اند، جست‌وجو کرد. امروز هم مواردی چون خودسازی، جامعه‌پردازی و تمدن‌سازی در بیانیه گام دوم انقلاب عنوان شده که هرسه با روح تئاتر همخوان است.

مهرداد رایانی با بیان اینکه اساس و ماهیت تئاتر، نقد کردن است، مواجهه مستقیم تئاتر با بیانیه گام دوم انقلاب را نادرست دانست و گفت: سلایق مختلف، محل رخ‌دادن گفتمان‌هاست. اگر ما اجازه دهیم تحت بیانیه گام دوم انقلاب، گفتمان‌های مختلف شکل بگیرد، بیشتر نتیجه خواهد داد تا رجوع مستقیم به آن. چون بیانیه درباره تئاتر سکوت کرده و این وظیفه ماست که برویم و اصول آن را تبیین کنیم. بهتر است در چارچوب بیانیه، اجازه بروز افکار مختلف داده شود تا افرادی که بعدها قرار است عمل کنند، براساس آن‌ها عمل کنند. این درست نیست که بحث و گفتگو را تشویق کنیم ولی فقط یک نگاه در عمل جاری و ساری باشد. پس باید به سمت اینکه گفتمان انقلاب اسلامی چندساحتی‌ست، حرکت کنیم.

او بازنگری را، راه رسیدن به گفتمان حقیقی انقلاب اسلامی خواند و تأکید کرد: تمامی انقلاب‌ها، جنبش‌ها و تمامی فعالیت‌های بشری نیازمند تجدیدنظر هستند. انسان با توجه به شرایط زیست جدیدش، نیازمند به‌روزرسانی‎ست. انسانی که دهه ۶۰ زندگی می‌کرده با انسانی که در ۱۴۰۰  نمایش می‌بیند، فرق می‌کند. گفتمان انقلاب اسلامی در برخورد با این‌ها، نیازمند ابزارهای جدید است. برای رسیدن به گفتمان حقیقی انقلاب اسلامی که مبنایش گفتگوی اندیشه‌هاست، نیازمند بازنگری هستیم.

استاد دانشکده هنر دانشگاه آزاد اسلامی در بخش دیگر سخنان خود، پاشنه آشیل آسیب‌های تئاتر را، «سیاست‌ها و برنامه‌ها»ی موجود دانست و اذعان کرد: ما هیچ نقشه راهی نداریم. فقط در این میان انتظارات فردی داریم که آن‌ها هم باید روی کاغذ بیایند. ما در این زمینه، نیازسنجی نکرده‌ایم. حرکت ما به سوی جامعه آرمانی و مطلوب باید مبتنی بر آمارها و ارقام باشد ولی آمار و ارقامی در این زمینه نداریم. انتظارات ما از تئاتر باید مشخص باشد و این انتظارات باید شکل مکتوب پیدا کنند. سند توسعه تئاتر هم خوب است که پیش‌نویسی برای حرکت روبه جلو باشد اما متولی آن به جای وزارت ارشاد باید نهادی مثل شورای عالی انقلاب فرهنگی باشد. نجات‌ آینده تئاتر، زمانی محقق خواهد شد که یک سند شفاف و روشنی در این زمینه باشد تا به راحتی بتوانیم درباره ابعاد مختلف آن قضاوت کنیم.

گزارش از: فریبا رضایی