نشست «محیط زیست و نقش مد پایدار» سه‌شنبه ۱۷ خرداد ۱۴۰۱ به‌مناسبت بزرگداشت روز جهانی محیط زیست، با حضور طیبه عزت‌اللهی‌نژاد (استادیار و عضو هیأت‌علمی پژوهشکده هنر پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات) و روشنک داوری (دکتری پژوهش هنر و عضو هیات‌علمی گروه طراحی پارچه و لباس دانشگاه الزهرا) و با دبیری مصطفی اسدزاده (دکتری سیاستگذاری فرهنگی) ازسوی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و با همکاری کارگروه ساماندهی مد و لباس کشور برگزار شد.

در ابتدای این برنامه روشنک داوری با اشاره به بحث توسعه پایدار و به‌ویژه، موضوع مصرف و تولید مسئولانه گفت: بحث توسعه پایدار به تبع انقلاب صنعتی در کشورهایی که درگیر آن بودند، در دهه ۷۰ میلادی به وجود آمد. به این معنا که مجموعه‌ای از عوامل زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کنار هم قرار بگیرند تا ما را به توسعه پایدار برسانند. دلیل ایجاد چنین مبحثی، اتفاقات رخ‌داده و اعلام خطری بود که در اجلاس‌های مختلف درباره مشکلات زیست‌محیطی و نابرابری‌های اقتصادی پیش آمده، گوشزد شده بود. نتیجه آن، تعریف توسعه پایدار با ۱۷ مورد بود که بحث «مصرف و تولید مسئولانه» یکی از آنهاست. این مورد به این معناست که ما به عنوان انسانی که بر روی زمین زندگی می‌کنیم، در تولیدات و مصارف خود تغییراتی ایجاد کنیم تا حداقل آسیب‌ها به محیط‌زیست وارد شود. طبق این تعریف، تولید و مصرف باید در یک چرخه‌ای باشد تا دورریز به صفر یا به حداقل برسد.

اثرات مصرف ما بر محیط‌زیست یا به‌طور مستقیم است یا غیرمستقیم. از بزرگ‌ترین اثرات غیرمستقیم، تغییرات آب‌وهوایی‌ است. مسأله کم‌آبی و انتشار مواد شیمیایی در محیط‌زیست، یکی دیگر از اثرات غیرمستقیم است. در پوشاک تولید انبوه صورت می‌گیرد و مراحل تولید برخی از آن‌ها مثل شلوار جین و تی‌شرت، خیلی آب‌بر است و آلودگی آبی ایجاد می‌کند که اگر از طرف دیگر، امکاناتی نباشد که این آب را به چرخه مصرف برگرداند، ما را دچار کم‌آبی خواهد کرد.

در سال‌های اخیر به مقوله مصرف پایدار به‌صورت چندوجهی نگاه می‌شود. به این معنا که هم در خرید، هم در استفاده و نهایتاً هم در مرحله دورریز، باید حواسمان به آن باشد. به هنگام خرید باید سعی کنیم که خرید سبز، ساده یا خرید بادغدغه داشته باشیم. اول اینکه بیش از حد نباشد و دوم، ببینیم مواد به کار رفته در آن، تجزیه‌پذیر هستند یا خیر. یا اینکه مواد به کار رفته در آن، از رنگ‌های طبیعی هستند یا شیمیایی و مصنوعی. در مرحله استفاده هم باید کاری کنیم که طول عمر مصرف افزایش پیدا کند. مرحله آخر، مرحله بازیافت است. استفاده از بازیافت، باید به دلیل هزینه بالا ترجیحاً به عنوان گزینه آخر باشد.

مصرف‌کننده‌ها می‌توانند تولیدکنندگان را مجبور کنند که از موادی استفاده کنند که آلودگی زیست‌محیطی ایجاد نکند. شاید در کشور ما به دلیل عدم آگاهی چنین چیزی مطرح نباشد ولی در کشورهای غربی، مصرف‌کنندگان بر رفتار تولیدکنندگان از دو طریق boycott (بایکوت) و buycut اثر می‌گذارند. در حالت اول اگر تولیدکننده‌ای اصول توسعه پایدار و حفظ محیط‌زیست را رعایت نکند، او را بایکوت می‌کنند و از او خرید نمی‌کنند و در حالت دوم، اگر تولیدکننده‌ای مطابق اصول زیست‌محیطی حرکت کند، برای تشویق او، به خریداران دیگر هم اطلاع‌رسانی می‌کنند تا از او خرید کنند.

عضو هیات‌علمی دانشگاه الزهرا (س) در ادامه به موانع روانی مصرف مسئولانه در پوشاک پایدار پرداخت و اظهار داشت: علاوه بر مسائل اقتصادی، مباحث روانی و اجتماعی هم  در استفاده از پوشاک وجود دارد. مسائل توسعه پایدار برخی محدودیت‌ها برای فرد ایجاد و فرد را از لحاظ روانی دچار چالش می‌کند. یعنی مقاومتی برای فرد مصرف‌کننده به لحاظ مصرف مسئولانه ایجاد می‌شود. این مسأله برای فرد، هزینه‌های روانی ایجاد می‌کند و همین باعث می‌شود از نوع مصرفی که دارد، کوتاه نیاید. «انکار»، «حس درماندگی» و «توجیه منطقی» سازوکارهایی هستند که در فرد ایجاد می‌شوند. انکار، یکی از شیوه‌های بازدارنده رفتار مصرف مسئولانه است که به دلیل احساس تهدیدی‌ است که در فرد ایجاد می‌شود. یعنی زمانی که افراد احساس می‌کنند چیزی با منافع و با میل آن‌ها سازگار نیست، دچار انکار می‌شوند. در مصاحبه‌ها و پرسشنامه‌ها همه می‌دانند که محیط‌زیست در معرض تهدید است و همه باید مسئول باشند ولی در عرصه عمل مسأله به کل تغییر می‌کند؛ چون افراد وارد مرحله انکار می‌شوند و به لحاظ روانی از آن فاصله می‌گیرند و می‌گویند حالا مشکلات، به این زودی اتفاق نمی‌افتد یا اینکه در منطقه جغرافیایی ما تهدیدی نیست و غیره. اینجا نیاز است که سازمان‌هایی میزان آگاهی افراد را افزایش دهند. در این سازوکار روانی، افراد یا «مشکل» را انکار می‌کنند و یا «مسئولیت» را. در انکار مسئولیت افراد سعی می‌کنند فرافکنی کنند. یعنی خودشان را مسئول و مقصر آلودگی‌ها نمی‌دانند و بیشتر دیگران را مسئول می‌دانند. مثلاً می‌گویند دولت مسئول است، دیگران بد مصرف می‌کنند و یا اینکه کشورهای دیگر، آلاینده هستند. درحالی‌که همه ما مسئول هستیم و نمی‌توانیم خود را جدا کنیم. حس درماندگی، مانع روانی دیگر است و زمانی است که افراد احساس می‌کنند مشکلات یا آلودگی‌ها یه قدری زیاد شده که حس درماندگی می‌کنند و می‌گویند حالا اگر ما دوتا تی‌شرت بخریم به جایی برنمی‌خورد. این حس باعث می‌شود که به رفتار مسئولانه در حوزه مد پایدار نپیوندند.

درخصوص توجیه منطقی هم باید گفت وقتی ما کاری انجام می‌دهیم، درست است که توجیه حسی ما خیلی قوی است اما برای آن، توجیه عقلانی هم می‌آوریم. در مصرف مسئولانه پوشاک، تا زمانی که افراد قانع نشوند که منافع شخصی آن‌ها می‌تواند در این رفتار تأمین شود، تمایلی به انجام آن نشان نمی‌دهند. به‌دلیل فرهنگ مصرفی‌ای که طی سال‌های اخیر جاافتاده، افراد احساس می‌کنند اگر کمتر بخرند، دچار افت کیفیت زندگی می‌شوند. لذا یک کار فرهنگی باید صورت گیرد و در کنار استانداردهایی که برای خود تعیین کرده‌ایم، برخی اخلاقیات هم به آن‌ها اضافه شود تا رفتار مسئولانه ما را بیشتر کند.

داوری در پایان سخنان خود پیشنهادهایی برای کمک به حل این موضوع ارائه کرد که تدارک برنامه‌های آموزشی و آگاهی‌رسانی به شهروندان، مطالعه بیشتر سازوکارهای روانی برای حل موانع، پرورش ارزش‌های نوع‌دوستی و حفظ محیط‌زیست و نهایتاً حل موانع اجتماعی و محدودیت‌های ساختاری، ازجمله آن‌ها بود.

در بخش دوم این برنامه طیبه عزت‌اللهی‌نژاد با بیان اینکه پوشاک، دومین صنعت آلوده‌کننده جهان است، درباره چرایی رسیدن به این نقطه، اظهار داشت: پوشاک، دومین صنعت آلوده‌کننده جهان است ولی اطلاع‌رسانی‌ گسترده‌ای درخصوص آن انجام نشده است و ما خیلی از آن آگاهی نداریم. ردپای این مسأله را می‌توان در جنبش «مصرف‌گرایی خودنمایانه» دید. همانطور که وبلن در کتاب «طبقه تن‌آسا» نشان می‌دهد که چطور افراد با مصرف‌گرایی، عوامل متمایزکننده خود را به نمایش می‌گذارند ولی بهای این تمایز را جهان و محیط‌زیست می‌پردازد. با وجود تنوع محصولات پوشاک، ما هنوز به آن غنا نرسیده‌ایم و دغدغه نسل جوان ما این است که «چه بپوشم؟» و دغدغه چگونگی حفظ محیط‌زیست، به حاشیه رفته است.

عضو هیأت‌علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، با طرح این پرسش که «چگونه مصرف‌گرا شدیم؟»، به ریشه‌ها و تحولات صنعتی شدن در انگلستان اشاره و تصریح کرد: ریشه‌های انقلاب صنعتی از انگلستان آغاز و سپس، به کل اروپا تسری پیدا کرد. پدیدارشدن کارخانه‌ها و صنعتی‌شدن تولیدات، جامعه را به سمت مصرف‌گرایی برد و مصرف‌گرایی،  به عنوان نقطه هدف حوزه صنعت قرار گرفت. بافندگی جزء نخستین زمینه‌های این انقلاب صنعتی بود. از تحولات صنعتی انگلستان، ماشین‌هایی بود که برای نخ‌ریسی و پنبه تولید شد و یک سوم تولید انگلستان، به مقوله پارچه اختصاص پیدا کرد. پس می‌بینیم که چگونه پوشاک می‌تواند در مقوله قدرت تأثیرگذار باشد. امروز مصرف‌گرایی رشد کرده و در این میان، رسانه‌ها هم تلاش می‌کنند مصرف‌گرایی را یک جزء حیاتی زندگی افراد نشان دهند. جامعه اینگونه تربیت شده و ذهنیت افراد اینگونه شکل گرفته که پوشاک، یکی از ابزارهای تمایز و تأمین نیازهای روانی آن‌هاست. وقتی محیط‌زیست دچار مشکل شد و مصرف‌گرایی به صورت افسارگسیخته‌ای شدت گرفت، کشورها را از آن پنهان‌کاری خارج و به فکر فرو برد و پس از آن، مباحث توسعه پایدار شکل گرفت. امروز این اصول و جنبش‌ها، نه‌تنها یک همیاری جهانی را می‌طلبد بلکه دغدغه‌های فردی را هم طلب می‌کند.

عزت‌اللهی‌نژاد اضافه کرد: برای تولید یک تی‌شرت نخی، ۴۱۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود اما رسانه‌ها درباره آن چیزی نمی‌گویند. سالانه ۳۰۰ هزار تن لباس به صورت غیرمصرفی در جهان دفن می‌شود. یعنی بیش از آنچه که تقاضاست، تولید می‌شود و این برای محیط‌زیست، مشکل ایجاد می‌کند. در این زمینه گفتمان‌هایی باید شکل بگیرد و سیستم آموزشی باید به جامعه در این خصوص آگاهی دهد. اگر افراد بدانند که با خرید فلان لباس، به همان اندازه مصرف غیراصولی آب در کشاورزی، به محیط‌زیست آسیب می‌زنند، این کار را نخواهند کرد.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه با بیان اینکه در حوزه انسان‌شناسی، لباس را بدن دوم می‌دانند، درباره اهمیت توجه به صنعت پوشاک متذکر شد: اگر به این فکر کنیم که بدن‌های دوم زیادی در جهان در حال تولید شدن است، به این باور خواهیم رسید که جهان تحمل و ظرفیت این میزان جمعیت را ندارد. جالب این است که از این میزان پوشاک تولیدی، فقط 15% قابل بازیافت و 85% غیرقابل بازیافت هستند. به نظرم هم محققان و هم مسئولان باید به این مسأله بپردازند که چرا دومین صنعت آلاینده جهان، به حاشیه رفته است. از این به بعد، در روز جهانی محیط‌زیست، بهتر است که در کنار یادآوری نکاتی چون نبریدن درختان و غیره، گفته شود که لباس کمتر بخرید و اگر می‌خرید، با چه مواد اولیه‌ای بخرید.

عزت‌اللهی‌نژاد تصریح کرد  اولین دغدغه‌ای که در کارگروه ساماندهی مد و لباس مطرح شد، پوشاک سلامت‌محور و همسو با محیط‌زیست بود و در جشنواره فجر امسال هم، یکی از مهم‌ترین محورهای موردتوجه، همین محور است.

گزارش از: فریبا رضایی