اشاره: در هدف‌گذاری کلی برنامه تحول وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در دولت دوازدهم، مقوله «گسترش گفتگوهای فرهنگی» مورد توجه قرار گرفته است. در مسائل ۹ گانه برنامه تحول وزارتخانه، از یک سو، بر مسئله «فقدان گفتگوهای سازنده و فراگیر» تصریح شده و از سوی دیگر مسئله «نقش کمرنگ اهالی فرهنگ و هنر، صاحب‌نظران و مؤسسات و گروه‌های عرصه فرهنگ» مورد توجه قرار گرفته است. حاصل برآیند این دو مسئله این سوال را پیش‌رو قرار داد که چگونه می‌توان گفتگوهای فرهنگی را به مدد بهبود سیاستگذاری و تصمیم‌گیری در عرصه فرهنگ و هنر فرا خواند؟

بر این اساس، طرح عملیاتی نخست در کلان برنامه گفتگوهای فرهنگی، با هدف «تقویت نقش‌ها، فعالیت‌ها و تصمیم‌های حاکمیتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از رهگذر گفتگوهای فرهنگی» طراحی و وارد مرحله اجرا شده است. در این طرح، گفتگوهایی در سه سطح تعریف شده است که سطح دوم آن گفتگوهای سازمان‌ها و معاونت‌های تابعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با صاحبان فکر و اندیشه و تجربه است. مقرر است این گفتگوها روزهای سه‌شنبه هر ماه و با عنوان «سه‌شنبه‌های گفتگو» برگزار شود.

دومین نشست ستاد عالی کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد با موضوع «تقویت امتداد اجتماعی مساجد» و باحضور حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حبیب‌رضا ارزانی و آقایان حجت‌الاسلام تقی قرائتی، حجت‌الاسلام روحانی‌نژاد، دکتر محمود مظفر، صادق‌نژاد، محمدعلی موظف‌رستمی، سعادتی، اکبر حجازی، سید احمد زرهانی و شریفیان، چهارشنبه 8 اسفند 1397، در محل این ستاد برگزار شد.

در این جلسه مواردی مطرح شد که در ذیل به آن‌ها اشاره می‌گردد:

- موضوع امتداد اجتماعی مساجد، موضوع خوب و جدیدی است ولی ابتدا باید واژه «امتداد» را تعریف کرد و بهتر آن است که امتداد را از زاویه نگاه دشمن که هدف آن نشانه گرفتن فرهنگ و ازجمله تسلیم کردن سه نهاد مهم خانه، دین و مدرسه است، بررسی کرد. لذا یکی از اولین اقدامات، تعریف امتدادهاست؛ امتداد اجتماعی مسجد در حوزه فرهنگ، در حوزه اقتصاد و در حوزه سیاست چیست؟ برای پاسخ به این سوال‌ها، نیازمند زیرساخت‌های معنوی هستیم؛ زیرساخت دانش، بینش، انگیزش و اراده که از رهگذر مساجد ایجاد شده باشند. برای این کار نیز نیازمند تدوین یک نظام آموزشی و یک راهبرد آموزشی برای مساجد هستیم. آموزش‌هایی که هم به‌طور مستقیم باشند و هم از طریق هنری. کانون‌های فرهنگی مساجد در این مسیر می‌توانند نقش مهمی را ایفا کنند و در هدایت و تقویت دانش‌ها و بینش‌ها به‌گونه‌ای عمل کنند که نگاه به داخل به‌شکل معنی‌دار شکوفا شود که درتقابل با جهانی‌سازی و تهاجم غربی باشد.

- روش‌های اداره مساجد در محلات مختلف، فرق می‌کند که اداره توسط امام جماعت، بسیج، هیئت امنا، کانون‌های فرهنگی و ... ازجمله آن‌ها هستند. هم‌چنین هر مسجدی ازنظر نقطه مکانی و محله‌ای که در آن قرار دارد و نیز مردم آن محله، دارای شرایط متفاوتی است. لذا ابتدا باید ارکان و اقتضائات هر مسجد را به درستی ارزیابی کرد و در مرحله بعد متناسب با آن‌ها، نسبت به تقویت و رفع کاستی‌های آن‌ها اقدام مناسب کرد.

- در بحث تقویت امتداد اجتماعی مساجد ابتدا باید توقعاتی که از هر مسجد وجود دارد، لیست شود تا در مرحله بعد بتوان میزان کمک‌ها را برنامه‌ریزی و هم‌چنین میزان پیشرفت را اندازه‌گیری کرد. از سوی دیگر، مساجد آسیب‌هایی نیز در زمینه‌های مختلف اقتصادی، اخلاقی و اجتماعی دارند که باید آن‌ها را از طریق ایجاد یک حوزه استحفاظی شناسایی و راه‌های برون‌رفت از آن را تدبیر کرد.

- باتوجه به موضوع جلسه، باید ارتباطات میدانی با امام جماعت و مردم را توسعه داد تا هرچه بیشتر مردم به سمت مساجد جذب شوند.

- از آنجایی که پس از گذشت 4 دهه از انقلاب، نیازمند تحلیل و ارزیابی خود هستیم، لذا باید پرسش‌نامه‌هایی تهیه و در اختیار مردم هر محله قرار داده شود تا مشکلات، مسائل و آسیب‌ها شناسایی شوند تا در کنار داشتن نگاه به آینده، دستمایه خوبی برای برنامه‌ریزی در این مسیر باشند.

- در بحث تقویت امتداد اجتماعی مساجد، «اعتمادسازی» مسأله بسیار مهمی است که باید روی آن تمرکز و کار کرد. مساجدی موفق هستند که این فرآیند را پشت سر گذاشته باشند.

- اگرچه نقش مساجد در حوزه‌های قضاوت و اداره کشور کم‌رنگ شده که این مسأله را می‌توان باتوجه به اقتضائات نظام مدرن و پیچیدگی‌های آن، تاحدودی طبیعی دانست ولی نکته قابل تأمل، این است که مساجد در حوز‌ه‌های فرهنگی و مسائل اجتماعی محوریت خود را از دست داده‌اند. چند خطای راهبردی درطول چند دهه اتفاق افتاده که باعث شده مساجد دهه 90، شور و نشاط دهه‌های 60 و 70 را نداشته باشند که ازجمله آن‌ها می‌توان به مجوز دادن به «موسسات قرآنی» و حمایت از آن‌ها به اشکال مختلف در قوانین نهادهای مختلف اشاره کرد که این مسأله باعث خارج شدن فعالیت‌های آن‌ها از حوزه مسجد و به‌عبارتی باعث مسجدگریزی شده است. ایجاد سازمانی به‌نام سازماندهی به هیئت‌های مذهبی از دیگر اقداماتی است که در این راستا به هیئت‌های مذهبی مجوز داده شد و سرانه تعلق گرفت و همین امر باعث شد که آن‌ها جلسات خود را خارج از مساجد تشکیل دهند که این مسأله باعث خروج از مساجد شده و به جای امام جماعت‌محوری، مداح‌محوری شکل گرفته است.

- نگاه غربی‌ها به مقوله دین، نگاه فردی است که ما نیز همانند آن‌ها، فرهنگ را از مسائل اجتماعی تمیز می‌دهیم مثل تفکیک معاونت‌ فرهنگی از معاونت اجتماعی در سازمان‌ها که این امر باعث جدایی فرهنگ از مسائل اجتماعی می‌شود، درحالی‌که باید به فرهنگ و مسائل فرهنگی، امتداد اجتماعی دهیم.

- ما در سال‌های اخیر در کشور خود، برخلاف کشورهای غربی، مدیریت محله‌محور را از دست داده‌ایم که در این زمینه مسجد می‌تواند نقش محوری ایفا کند.

- به‌طور کلی «موازی‌کاری» زیاد دیده می‌شود و هیچ‌کس حاضر نیست زیر نظر فرد یا نهاد دیگر کار کند که همین مسأله باعث عدم توفیق می‌شود. لذا مساجدی که در آن‌ها ائمه‌جماعت، هیئات مذهبی، کانون‌ها و ... با هم  و در کنار هم فعالیت می‌کنند، موفق‌تر هستند. بنابراین اگر همه ظرفیت‌ها، پتانسیل‌ها و استعدادها روی هم گذاشته شوند، اتفاق خوبی می‌افتد و جذابیت‌سازی برای نسل جوان رخ می‌دهد.

- علت اینکه مسجد نمی‌تواند بعد اجتماعی خود را ایفا کند، این است که بعد عبادی آن کم‌رنگ شده است. لذا ابتدا باید بعد عبادی آن را تقویت کرد. در بعد اجتماعی نیز توجه به دو نکته اهمیت دارد: ۱) پیوند مسجد و مدرسه باید برقرار شود که در این‌صورت پاره‎ای از مشکلات حل خواهد شد. لذا معاون پرورشی آموزش و پرورش باید در این جلسات حضور داشته باشد. ۲) نکته دوم هدایت اردوهای جهادی به سمت مساجد است، باید اردوهای جهادی را به جای مناطق دورافتاده به سمت مساجد و تجهیز آن‌ها و انجام انواع مختلف فعالیت‌های عمرانی، پزشکی، علمی و ... در آن، هدایت کرد.

- همبستگی مشترک زمانی ایجاد می‌شود که باورهای مشترک ایجاد شود و آن منوط به این است که پیش از آن نظام ارزشی مشترکی ایجاد شده باشد و تفاوت‌ها مدیریت شده باشند. یکی از کارکردهای تقویت امتداد اجتماعی مساجد این است که مساجد قدرت هنجارسازی و صیانت از نظام ارزشی جامعه را داشته باشند.

- عدم حضور پرشور و گسترده مردم به‌ویژه جوانان در مساجد، دلایل مختلفی دارد که عبارتند از: ۱) درست نبودن مکان‌یابی برخی مساجد، که دسترس‌پذیر نیستند. ۲) وجود رسانه‌ها و ارتباطات جمعی گسترده و فراوان که باعث شده مردم از رفتن به پای منبر بی‌نیاز شوند. ۳) گره زدن مشکلات و گرفتاری‌های جامعه به دین که آگاهانه یا ناآگاهانه صورت می‎گیرد.

- درسال‌های اخیر معرفی مساجد بسیار کم‌رنگ شده است، درحالی که معرفی سینما، باشگاه ورزشی و ... بسیار زیاد شده است. بنابراین تا مردم مسجد را نشناسند، وارد آن نیز نخواهند شد.

گزارش از: فریبا رضایی

گزارش تصویری